بیت نخست:
معنای بیت نخست:
اجازه بده همچون ابر در هنگام بهار اشک بریزم، چرا که در هنگام جدایی از عزیزان حتی سنگ نیز ناله خواهد کرد.
نکات و آرایه ها:
وداع: خداحافظی، جدایی.
بیت دوم:
معنای بیت دوم:
هر کسی طعم تلخ جدایی را چشیده باشد و آن را تجربه کرده باشد می‌داند که جدا شدن از کسانی که به آنها امید بسته‌ای، سخت و جانفرسا خواهد بود.
نکات و آرایه ها:
فُرقت: جدایی.
شراب فُرقت: اضافه تشبیهی.
قطع امیدواران: بریدن و جدا شدن از کسانی که به آنها امید بسته‌ای.
بیت سوم:
معنای بیت سوم:
در مورد شدت گریه‌ی من به قافله سالار خبر دهید تا در هنگام باران آماده رفتن نشود؛ چرا که شتر او در گِل گیر خواهد کرد.
نکات و آرایه ها:
ساربان: قافله سالار، شتربان.
محمل: کجاوه، هودج.
نکته: بیت دارای آرایه مبالغه هست.
بیت چهارم:
معنای بیت چهارم:
عزیزان، ما را با چشمانی پر از اشک رها کردند و رفتند، چشمانی همچون چشمِ گریانِ گناهکاران در روز قیامت.
نکات و آرایه ها:
بگذاشتند: آرایه استخدام دارد؛ ۱. ما را رها کردند، ۲. اشک در چشمان ما به جا گذاشتند.
آب حسرت: اضافه اقترانی؛ اشک.
تناسب: دیده، چشم.
تناسب: حسرت، گناه، قیامت.
تناسب: آب، گریه.
بیت پنجم:
معنای بیت پنجم:
ای صبح عاشقان شب زنده دار، همانگونه که شام روزه دارانِ چشم انتظار، دیر از راه می‌رسد، تو نیز از بس که دیر آمدی جانم به لبم رسید.
بیت ششم:
معنای بیت ششم:
هر چند این همه از ماجرای عشق و دلدادگی سخن رانده‌ام، اما بدان که هنوز یکی از هزار اندوه دل خود را بیان نکرده‌ام.
بیت هفتم:
معنای بیت هفتم:
سعدی، با گذشت روزگار عشقی در دل نشسته است، چنین عشقی را نمی‌توان به راحتی از دل بیرون کرد مگر آنکه روزگارانی از آن بگذرد.
نکات و آرایه ها:
تکرار: روزگاران.
بیت هشتم:
معنای بیت هشتم:
تا چه اندازه از غم و اندوه عشق سخن بگویم، شرح این قصه پر غصه تا همین جا کافی است، باقی سخنان را تنها می‌توان تنها با غم‌خوران در میان نهاد.
نکات و آرایه ها:
غم‌گسار: غمخوار.
نکته: به صورت خیلی پنهانی سعدی با کنایه، معشوق را از زمرهی غم‌خواران جدا دانسته است و ادعا می‌کند من بقیه‌ی داستان غم عشق خود را تنها به کسی می‌گویم که حقیقتا غمخوار من باشد.
