من چرا دل به تو دادم که دلم می شکنی

بیت نخست:

معنای بیت نخست:

وقتی تو دل مرا می‌شکنی چرا من عاشق و شیفته تو می‌شوم؛ یا مگر من چه خطایی مرتکب شده‌ام که تو دیگر نگاهی به من نمی‌کنی.

نکات و معانی:

دل دادن: عاشق گشتن.

دل شکستن: رنجاندن، آزردن.

نکته: احتمال می‌دهم چینش درست واژگانی مصراع اول اینگونه باشد: چرا دل منی را می‌شکنی که به تو دل داده‌ام و…، البته به همان صورتی که هست نیز لطافت و شگفتی عجیبی دارد.

بیت دوم:

معنای بیت دوم:

هر چند تمام وجودم مشغول و معطوف تو هست، اما به اطراف نگاه می‌کنم تا همنشینان ندانند که تو مورد نظر من هستی.

نکات و معانی:

حریف: همنشین، همدم.

منظور: مورد نظر.

بیت سوم:

معنای بیت سوم:

انسان‌های دیگر وقتی از برابر دیدگان می‌روند از دل نیز می‌روند و فراموش می‌شوند، اما تو همانگونه که جان در بدن قرار گرفته است در دل من نشسته‌ای.

نکات و معانی:

از دل رفتن: فراموش کردن.

در دل رفتن: مورد مهر و محبت واقع شدن.

تشبیه: تشبیه معشوق به جان در مصراع دوم.

بیت چهارم:

معنای بیت چهارم:

تو همای سعادتی و من گدایی رنجور و درمانده، اگر سایه و عنایتی به من داشته باشی من به پادشاهی خواهم رسید.

نکات و معانی:

هما: پرنده هما در اسطوره‌های ایرانی جایگاه ویژه و مهمی دارد و معروف است که چنانچه سایه‌اش بر سر هر کس بیفتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید؛ به همین دلیل به مرغ سعادت معروف شده‌است در ادبیات فارسی نیز هما، به عنوان نماد سعادت است.

سایه افکندن بر کسی: کنایه از التفات و توجه کردن.

تضاد: گدا و پادشاه.

بیت پنجم:

معنای بیت پنجم:

من همچون بنده‌ای برای سلام کردن و خدمت رسانی به سراغت می‌آیم، اگر تو پاسخ مرا ندهی می‌توانی چرا که غرور و تکبر تنها سزاوار توست.

نکات و معانی:

کبر: تکبر، غرور، خود بزرگ بینی.

مَنی: تکبر، خود بزرگ بینی.

بیت ششم:

معنای بیت ششم:

هر مردی از اینکه همچون گویی در پای تو بیفتد(مطیع و فرمانبردار تو باشد) راضی و خشنود است، تا شاید تو به وسیله آن ساعد سپید و بلورینت همچون چوگانی او را بزنی و برانی.

نکات و معانی:

در پای کسی افتادن: مطیع و فرمانبردار بودن.

سیمین: سپید.

گوی و چوگان: چوگان از بازی- ورزش‌های کهن ایرانی است که امروزه به ورزشی جهانی تبدیل شده‌است. این رشته به دلیل رواج در میان پادشاهان و بزرگان به بازی شاهان معروف است. نام چوگان از نام چوبی که در آن استفاده می‌شود برگرفته شده‌است. این بازی در ابتدا عنوانی نظامی و جنگی داشت و سوارکاران ایرانی در آن استعداد اسب‌های جنگی خود را به نمایش می‌گذاشتند.

بیت هفتم:

معنای بیت هفتم:

انسانی که از باده انگور مست و بی­خود شود در واقع انسانی بیچاره و نادان است، سزاوار است که آدمی به واسطه عشق سرمست و بی‌خویشتن شود.

نکات و معانی:

ظلوم و جهول: تلمیح به آیه قرآنی:  إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَهَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ ۖ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا.

بیت هشتم:

معنای بیت هشتم:

اگر تو با این اوصاف در باغ به ناز قدم برداری، باغبان  هنگامی که تو را می‌بیند،  می‌گوید تو همان سرو چمن و باغ هستی.

نکات و معانی:

نَعت: صفت.

خرامیدن: با ناز راه رفتن.

تکرار: باغ و باغبان.

بیت نهم:

معنای بیت نهم:

هیچ میوه­ و بهره‌ای از شاخه‌ی امید تو به من نخواهد رسید؛ گمان بیشتر من  این‌گونه است و حتی یقین دارم که تو مرا از بین خواهی برد.

نکات و معانی:

بَر: میوه.

غالب الظن: گمان قوی، گمان بیشتر.

تناسب: بَر، بیخ، شاخ.

شاخ امید: اضافه استعاری.

از بیخ کندن: کنایه از نابود کردن.

بیت دهم:

معنای بیت دهم:

دیگران به شرطی بر سر سفره انسان تهیدست می‌نشینند که در آن خوارکی‌های چرب و شیرین باشد، سعدی اگر تو نیز می‌خواهی دیگران بر سفره‌ی  شعرهای تو بنشینند باید چرب زبان باشی و شیرین سخن.

نکات و معانی:

خوان: سفره.

چرب زبانی و شیرین سخنی: کنایه از فصاحت و بلاغت، به شیوایی سخن گفتن.