هزار جهد بکردم که سر عشق بپوشم

بیت نخست:

معنای بیت نخست:

تمام کوشش خود را کردم  تا مگر راز عاشق شدن خود را پنهان کنم، اما مگر می‌شود انتظار داشت (آبی) بر روی آتش قرار بگیرد و نجوشد؟

نکات و معانی:

آتش: استعاره از عشق.

نکته: سعدی باور دارد که حقیقت عشق، خواستار آشکار شدن و برملا شدن است.

بیت دوم:

معنای بیت دوم:

از ابتدای کار آگاه بودم و با خود عهد بسته بودم که هرگز عاشق نشوم، اما همین که صورت زیبای تو را دیدم نه عقلی برای من باقی ماند و نه هوشی.

نکات و معانی:

دل به کس سپردن: کنایه از عاشق شدن.

تکرار: هوش.

تناسب: هوش، عقل.

بیت سوم:

معنای بیت سوم:

داستان مختصری از دهان(کوچک) تو با جان و دل گوش دادم؛ بعد از آن تمام نصایح و پند و اندرز مردم داستان بیهوده و بی­ ارزشی است که وارد گوشم می‌شود.

نکات و معانی:

نکته: نکته جالب توجه در این بیت رندی هنرمندانه سعدی در استفاده از کلمه حکایت است؛ حکایت در مصراع اول با حرف”ی” در آخرش دلالت بر اختصار و کوچکی می‌کند که با دهان (که هر چه کوچکتر، دلنشین­تر) تناسب شگفتی درست کرده است.

نکته ۲: در نظر بنده حکایت جناس دارد اگر چه تقریبا به یک معنی است اما حکایت اول چنانچه پیشتر گفته شد دلالت بر نکته ظریف و مختصر دارد ولی حکایت در پایان مصراع دوم بیان کننده داستان بی­ارزش و غیر قابل اعتناست.

تناسب: دهان، گوش.

تکرار: گوش.

بیت چهارم:

معنای بیت چهارم:

تنها راهی که شاید این شور و غوغا فروکش کند این است که تو چهره‌ی خود را بپوشانی، و گرنه من تصمیم ندارم که چشمانم را از دیدن تو بپوشانم.

نکات و معانی:

فتنه: شور و غوغا.

ایهام تناسب: قرار نداشتن؛ ۱. تصمیم نداشتن، ۲. آرام و قرار نداشتن (اگر چشمانم را از دیدن تو بپوشم آرام و قرار خود را از دست خواهم داد).

بیت پنجم:

معنای بیت پنجم:

همان بهتر که منِ آشفته حال و پریشان مشغول سماع و رقص  نشوم؛ چرا که اگر با پای خود وارد چنین مجلسی شوم، در اثر وجد حاصل از سماع از خود بیخود خواهم شد و در حالی که مرا بر دوش خود گذاشته‌اند از مجلس بیرون خواهند برد.

نکات و معانی:

رمیده دل: آشفته حال و پریشان.

سماع: رقص عرفانی.

به پای درآمدن: با پای خود وارد شدن.

تضاد: پای و دوش.

جناس و تکرار: به.

تضاد: درآمدن و به در بردن.

بیت ششم:

معنای بیت ششم:

بیا امروز با من آشتی کن و شب در آغوشم باش؛ چرا که چشمانم دیشب از بس که در انتظار تو بود به خواب نرفته است.

نکات و معانی:

تضاد: امروز و امشب.

ایهام تناسب: دوش؛۱. دیشب،۲. کتف (تناسب با کنار و دیده).

بیت هفتم:

معنای بیت هفتم:

مرا با هیچ عوض کردی و رها کردی، اما من هنوز این قصد را دارم که مویی از وجود نازنین تو را با عالمی مبادله نکنم.

نکات و معانی:

برآنم: این قصد دارم.

بیت هشتم:

معنای بیت هشتم:

حکایت درد و زخم ناشی از جدایی را تنها برای همدرد و زخم خورده‌ای همچون خود بیان خواهم کرد؛ زیرا انسانی که درد و رنج عشق را نچشیده است وقتی خروش و فریاد مرا بشنود، شروع به سرزنش و ملامت من خواهد کرد.

نکات و معانی:

تناسب معنایی: زخم خورده، جراحت.

تضاد: زخم خورده، تندرست.

بیت نهم:

معنای بیت نهم:

نصیحتم نکن و نگو که سعدی دست از راه عشق بردار و عاشقانه زندگی نکن! وقتی پند و اندرز شما را نمی‌شنوم چه سود و فایده‌ای از نصیحت کردن می‌برید.

نکات و معانی:

طریق عشق: اضافه استعاری.

بیت دهم:

معنای بیت دهم:

راه بیابان در پیش گرفتن و رفتن بهتر از بیهوده نشستن است، حتی اگر در این راه به آرزوی خود نرسم، اما به قدر همت و توان خویش کوشش خواهم کرد.

نکات و معانی:

بادیه: بیابان.

بِه: بهتر.

مراد: آرزو.

وُسع: توان.