هر که دلارام دید از دلش آرام رفت

از کودکی علاقه زیادی به غزل “هر که دلارام دید…” داشتم به ویژه زمانی که با صدای دلنشین جلال الدین منبری همراه می شدم و در درون خویش زمزمه می کردم. شما را به خواندن این غزل زیبا دعوت می کنم.

در ادامه کوشش می کنیم نکات و معانی بیت ها را بیان کنیم.

بیت نخست:

دلارام: منظور معشوق، دلبر، آنکه باعث آرامش آدمی می­شود.

چشم داشتن: انتظار داشتن.

نکته: در سرتاسر بیت اول  تضاد وجود دارد؛ چر اکه بطور معمول دلارام باید باعث آرامش جان شود و آدمی خواهان است که هر چه سریعتر از دام نجات پیدا کند اما سعدی کاملا برعکس صحبت کرده است.

معنا: هرکس (دلارام) معشوق را دید،  قرار و آرامش خود را از دست می دهد و هرکس در دام عشق او گرفتار شد انتظار نجات یافتن و رها شدن را ندارد.

بیت دوم:

کنایه: پرده برانداختن کنایه از: آشکار گشتن، خود را نشان دادن.

به اتمام رفت: به پایان رسید، یکسره شد.

معنا: در حالی که تنها یاد تو در میان بود، ما عاشق و شیفته­ی تو شده بودیم، یکباره خود را آشکار ساختی و کار ما یکسره کردی.

بیت سوم:

تشبیه مضمر: سعدی در این بیت بطور پنهانی معشوق را به ماه و سرو تشبیه کرده است.

نکته: بارها مشاهده کرده­اید که شاعران قامت معشوق را به سرو تشبیه کرده­اند، جدا از وجه شبه های گوناگونی که در مورد شباهت انسان و سرو گفته شده است؛ مثل قامت بلند و آزادگی و همیشه سبز بودن و.. ، یکی از اصلی­ترین وجه شبه هایی که کمتر بدان پرداخته شده است و در نظر شاعران اهمیت زیادی داشته است “تعادل” و “تناسب اندام” این درخت است که شاعران را واداشته تا با دیدن او به یاد قامت متعادل معشوق خود بیفتند.

معنا: به طور معمول ماه در روز نمی­تابد آن چیست که خانه را روشن کرده است؟ و همچنین هیچگاه سرو بر روی پشت بام نمی­روید، آن کیست که بر پشت بام ایستاده است؟

بیت چهارم:

واج آرایی: واج آریی حرف “خ “در کل بیت.

اضافه تشبیهی: خورشید عشق.

کنایه: سوختن خرمن کنایه از برباد رفتن زندگی و دار و ندار.

خانگه: خانقاه.

معنا: عشق که مانند خورشیدی است با پرتو خود مشعله ای را روشن کرد که به وسیله­ی آن تمام دار و ندار انسان خاص و عام را سوخت و نابود کرد.

بیت پنجم:

جمع: اصطلاحی است عرفانی، هرچند معانی بسیاری برای آن ارائه داده­اند مانند: شهود حق بی خلق و ..اما در به طور کلی مراد و منظور سعدی در عبارت عارف مجموع به نظر می رسد سالکی باشد که با همه­ی همت به خدا پردازد و از هر نو پراکندگیِ خاطر نجات یابد؛ به عبارت دیگر: هیچ امری از امور دنیا و هیچ شغلی از مشاغل ظاهر و باطن، او را از کار خدا باز ندارد و متفرق و پریشان حال نگرداند.

اضافه تشبیهی: دیوار صبر.

شد در عبارت”ننگ شد” به معنای رفتن است.

ننگ شد و نام رفت: تمام اعتبار و حیثیت خود را از دست داد.

معنا: عارفی که تمام خاطر خود را متمرکز کرده بود و در راه سلوک صبر و شکیبایی را برای خود همچون دیواری قرار داده بود تا به جز خداوند به چیز دیگری نیندیشد،  نتوانست (در برابر عشق تو) صبور باشد بنابراین تمام اعتبار و آبروی خود را رها کرد.

بیت ششم:

معنا: اگر در تمام عمر خود بتوانم لحظه ای با تو بنشینم، حاصل و بهره­ی من از تمام عمر خویش همان لحظه است وگرنه بقیه­ی لحظه­های زندگی که بی تو می گذرد هیچ سود و منفعتی ندارد.

هوا پختن: به فکر چیزی بود ، آرزوی چیزی داشتن، عاشق شدن.

تناسب: پختن و سوختن و خام.

تضاد: بین پختن و خام.

نکته: هر چند سعدی در این بیت هوا پختن و سوختن از سر فراق را به عنوان دو عبارت متفاوت در نظر گرفته است و با کلمه “یا” آن ها را جدا ساخته است اما مراد و منظور هر دو عبارت یکی است و آن عاشق شدن است. در نظر سعدی و بسیاری از عرفا تنها راهی که آدمی در این دنیا می­تواند پخته و با تجربه گردد عشق و عاشقی است.

معنا: هر کس در این دنیا عاشق نگشت و درد عشق را تحمل نکرد، خام و بی جربه از این دنیا خواهد رفت.

بیت هفتم:

قدم از سر کردن: با تمام شوق و اشتیاق رفتن.

اقدام: جمع قدم.

معنا: ما برای رسیدن به دوستان با تمام شوق و اشتیاق و با تمام وجود حرکت خواهیم کرد زیرا کسانی که بخواهند به طور عادی و معمولی در این راه حرکت کنند مطمئنا به جایی نخواهند رسید.

بیت هشتم:

همت: اراده، خواست.

جناس: کام و ناکام.

معنا: سعدی هرگز نمی خواست که سراغ عشق برود اما همین که شراب عشق در دهان فرو ریخت، عقل را برخلاف انتظار و در حالی که هنوز به آرزویش نرسیده بود رخت خود را بست و رفت.