سینه مالامال درد است

چنانچه دکتر قاسم غنی حدس می ­زند این غزل بین مرگ شاه شجاع در ۷۸۶ و آمدن امیر تیمور به آذربایجان یعنی سال ۷۸۸ سروده شده است. اگر حتی دیوان حافظ را ورق بزنیم و کمی با دیدگاه­ های حضرت خواجه آشنا باشیم به راحتی درمی­ یابیم که حافظ به هیچ وجه متفکر بدبین و مأیوسی نیست، ولی در این غزل چنان از عالم انسانی دل زده شده است که به صراحت اعلام می­ کند: “آدمی در عالم خاکی نمی­ آید به دست”.

خواجه همانند بسیاری دیگر از معاصرین در آرزوی حکومت مقتدری بوده است که هر کس در جایگاه خویش بنشیند و تصور می­ کرده است با آمدن امیر تیمور به عراق و فارس، با قدرت و عظمتی که دارد، اوضاع و احوال بهتر خواهد شد، اما در عمل با آمدن امیر تیمور نه تنها اوضاع بهتر نگشت بلکه رعب و وحشتی بی­ حد در اصفهان و شیراز به وجود آورد. امیر تیمور مردم اصفهان را قتل عام کرد و خونریزی وحشتناکی در شیراز به راه انداخت؛ با توجه به این احوال حضرت حافظ از آن ترک سمرقندی خاطر باز می گرداند و غزل زیر را می­ سراید:

برای معنا و تفسیر کامل بیت بالا به اینجا مراجعه فرمایید.

بیت نخست:

دریغ: افسوس.

مرهم: آنچه جهت بهبود و درمان بر روی زخم می­ گذارند.

به جان آمدن: کنایه از خسته شدن، به ستوه آمدن، بریدن.

خدا را: برای خدا، به خاطر خدا.

معنای بیت نخست:

سینه سرشار از درد و غم است، ای کاش مرهم و دارویی وجود داشت. دل از شدت تنهایی و بی­ کسی به ستوه درآمد به خاطر خدا همدم و هم­ نفسی را نشان دهید.

بیت دوم:

چشم داشتن: توقع و انتظار داشتن.

سپهر تیز رو: هر چند به معنای گذر شتابان عمر است، اما جالب است این نکته را در نظر داشته باشید که در اندیشه قدما آسمان حرکت می ­کرد و زمین ثابت بود!

تضاد: بین آسایش و تیزرو.

تکرار: آسایش و بیاسایم.

معنای بیت دوم:

چه کسی از این روزگار زودگذر و ناپایدار انتظار آسایش دارد؟ ای ساقی جام شرابی به من ببخش تا لحظه ­ای در پرتو مستی به آرامش برسم.

نکته: حضرت خواجه اوضاع زمانه را چنان نابسامان می­ بیند که گویی تنها با مستی و عدم فکر کردن می ­توان به آرامش رسید.

بیت سوم:

صعب: دشوار.

بوالعجب: شگفت انگیز.

معنای بیت سوم:

به انسان دانا و زیرکی گفتم به این اوضاع و احوال نگاه کن! با خنده­­ی تلخی گفت: چه روزگار دشواری، شگفت کاری، و عجب دنیای نابسامان و درهمی!

بیت چهارم:

سوختن: کنایه از رنج و مشقت فراوان.

اضافه تشبیهی: چاه صبر، صبر به چاه تشبیه شده است.

چٍگِل: نام یکی از قبائل ترک تبار خاور دور و از ترکان خَلُّخ ناحیه‌ای در حدود کاشغر است،  ظاهراً مردم آن شهر به زیبایی معروف بوده‌اند و بدین مناسبت شاعران در اشعار خود خوبرویان را بدین شهر نسبت داده یا به مردم این شهر تشبیه کرده‌اند.

شمع چگل: استعاره از معشوق.

شاه ترکان: شاید استعاره از امیر تیمور با توجه به مقدمه غزل، و نیز می­توان کنایه از افراسیاب گرفت که البته با چاه و رستم نیز ارتباط معنایی دارد و چتر معنایی بیت وسیع ­تر و زیباتر می­ شود.

نکته: ترک در ادبیات فارسی در بسیاری از ابیات به معنای مطلق زیبارو به کار می ­رود؛ شاید در اینجا بتوان شاه ترکان را به معنای شاه زیبارویان در نظر گرفت که منظور خود معشوق خواهد بود و زیبایی بیت به نظر نگارنده چند برابر خواهد شد.

نکته۲: نکته تکمیلی اینکه شاید حضرت حافظ خود به عمد شاه ترکان را به کار برده است تا هر سه مورد مذکور را پوشش دهد و بسته به موقعیت های گوناگون بتوان از بیت بهره برد؛ چنین کار درخشانی از خواجه حافظ اصلا بعید نیست.

تلمیح: کلمات چاه، رستم و شاه ترکان گوشزدی است به داستان در چاه افتادن بیژن به دست افراسیاب و نجات او به وسیله رستم.

معنای بیت چهارم:

صبر و شکیبایی که در راه آن معشوق زیبارو انجام می­دهم همچون چاهی است که مرا اسیر خود ساخته است، شاه ترکان (شاه زیبارویان، امیر تیمور، افراسیاب)نسبت به حال ما بی­ تفاوت است، کجاست رستمی تا ما را نجات بخشد.

بیت پنجم:

 اضافه تشبیهی: عشقبازی به یک راه تشبیه شده است.

ریش: زخم.

معنای بیت پنجم:

در راه زندگی عاشقانه امنیت و آسودگی بلا و مصیبت است، امیدوارم آن دلی که با داشتن درد تو به دنبال مرهم می­ گردد زخم گردد.

نکته: نکته جالب توجه و رندانه در این بیت این است که با توجه به اعتقاد حافظ که امن و آسایش را برای عشق مصیبت می­ داند در مصراع دوم دلی که به دنبال درمان عشق می گردد را زخمی می­ خواهد؛ به بیانی دیگر دعا می­ کند که دلی که عاشق شده است هر لحظه عاشق­ تر و دردمندتر گردد.

بیت ششم:

کوی: محله.

اضافه تشبیهی: کوی رندی، رندی به یک کوی یا محله تشبیه شده است.

رند: رند در نظرگاه حافظ معنای وسیع و گسترده ­ای دارد به عبارتی شاید بتوان گفت یکی از کلیدی­ ترین واژه­ های دیوان حافظ است؛ به امید خدا در فرصتی مناسب در مورد آن توضیح خواهم داد.

راه داشتن: اجازه ورود داشتن.

جهان سوز: سوزنده جهان، برپا کننده آشوب و غوغا.

معنای بیت ششم:

نه صاحبان ناز و کام و نه انسان­های بی­تجربه و بی­غم، هرگز نمی­ توانند وارد محله رندی شوند، تنها سالکانی که آشوب و غوغا در جهان به پا می­ کنند و دنیا را به آشوب می­ کشانند می­ توانند وارد چنین کوی و برزنی شوند.(ناگفته نماند که به آشوب کشیدن دنیا در معنای مثبت آن منظور حافظ است مثل مولانا یا خود حافظ که شور و غوغایی با مفاهیم خود در دنیا به پا کرده اند.)

بیت هفتم:

تکرار: آدم.

نکته: شاید بتوان بین آدم و خاک هم ارتباط معنایی پیدا کرد. با توجه به ساخته شدن آدم از خاک بنابر آیات قرآن.

معنای بیت هفتم:

در این عالم خاک انسان واقعی پیدا نمی­شود باید جهان دیگری ساخت و دوباره انسان دیگری آفرید.

بیت هشتم:

خاطر: دل.

خاطر به کسی دادن: دل به کسی دادن، عاشق شدن.

ترک سمرقندی: شاید استعاره از امیر تیمور، شایدهم استعاره از معشوق.

نسیم: بوی خوش.

تکرار : از لحاظ معنایی نسیم و بو یکسان می­باشند.

سجع: بوی، جوی.

جوی مولیان: جویی است در نزدیکی قلعه بخارا که در آنجا سامانیان باغ بزرگی داشته ­اند.

تضمین: بوی جوی مولیان اشاره به قصیده معروف رودکی:

بوی جوی مولیان آید همی       یاد یار مهربان آید همی

معنای بیت هشتم:

برخیز تا به آن زیباروی سمرقندی دل دهیم و عاشق او شویم زیرا از نسیم خوش او، بوی زندگی بخش جوی مولیان به مشام می­رسد.

بیت نهم:

چه سنجد: چه ارزش و مقداری دارد؟

استغنا: بی­ نیازی.

تکرار: دریا.

این دریا: استعاره از عشق.

هفت دریا: تمام دریاهای عالم. قدما اعتقاد داشتند که هفت دریا بر روی زمین وجود دارد؛ دریای اخضر، دریای عمان، دریای قلزم، دریای بربر، دریای اقیانوس، دریای قسطنطنیه، و دریای اسود.

معنای بیت نهم:

در برابر بی­ نیازی عشق، گریه حافظ هیچ ارزش و اعتباری ندارد؛ زیرا تمام دریاهای عالم در برابر دریای عشق، به اندازه قطره شبنمی هم، ارزش و اعتبار ندارد.