زاهد ظاهر پرست از حال ما آگاه نیست

بیت نخست:

معنای بیت نخست:

انسان پرهیزکاری که تنها به ظاهر اهمیت می ­دهد از حال درونی ما خبری ندارد؛ بنابراین در مورد ما هر حرفی بزند ما از او ناخشنود نخواهیم شد.

نکات و معانی:

زاهد: پرهیزکار؛ که البته در دیوان حافظ جزء شخصیت های منفی است.

ظاهر پرست: آنکه تنها به ظاهر اهمیت می ­دهد و به باطن و عالم معنا راهی نبرده است.

جناس: زاهد، ظاهر.

بیت دوم:

معنای بیت دوم:

ای دل بدان که در راه و رسم پرستش عاشقانه خداوند هر اتفاقی برای رونده این راه بیفتد به خیر و به صلاح اوست، چرا که هیچ­کس در صراط مستقیم گمراه نخواهد شد.

نکات و معانی:

طریقت: راه و روش پرستش عاشقانه خداوند.

سالک: رونده راه معرفت و عرفان.

ایهام تناسب: طریقت و صراط.

تضاد: صراط مستقیم، گمراه.

نکته: نکته رندانه حافظ در این بیت این است که طریقت را همان صراط مستقیم در نظر گرفته است.

بیت سوم:

معنای بیت سوم:

ما نیز کوشش مختصری خواهیم کرد، تا ببینیم چه پیش خواهد آمد؛ زیرا در عرصه زندگی رندانه، هیچ جایی برای تکبر و غرور شاهانه وجود ندارد.

نکات و معانی:

ایهام تناسب: رخ نمودن؛۱. اتفاق افتادن،۲. رخ نام مهره­ی شطرنج با بیدق و شطرنج و شاه تناسب دارد.

بیدق: سرباز، مهره­ی پیاده شطرنج.

بیدق راندن: کنایه از انجام کار مختصر.

مجال: فرصت.

نکته: در این بیت حافظ داشتن تکبر و غرور شاهانه را در زندگی مذمت می­ کند و آدمی را به زندگی رندانه دعوت می­ کند و بیان می‌کند در زندگی رندانه، آدمی باید کوشش و حرکتی هر چند مختصر، انجام دهد.

بیت چهارم:

معنای بیت چهارم:

هدف از آفرینش این سقف بلند که در عین سادگی پر از نقش و نگار هست، چیست؟ مسلما هیچ فرد دانایی در جهان پیدا نخواهد شد که از اسرار این معما باخبر باشد.

نکات و معانی:

سقف بلند: آسمان.

پارادوکس: ساده بسیار نقش.

واج آرایی: “س”

تناسب: دانا و آگاه.

بیت پنجم:

معنای بیت پنجم:

خداوندا این چه بی‌‌نیازی از مخلوقات و این چه دانش و حکمت توانمندی است که این همه درد و رنج نهانی وجود دارد، اما فرصت کوچکترین اعتراضی نیز وجود ندارد.

نکات و معانی:

استغنا: بی‌نیازی خداوند از مخلوقات.

قادر حکمت: اضافه مقلوب؛ حکمت قادر: دانش توانمند.

بیت ششم:

معنای بیت ششم:

پنداری صاحب دیوان ما از علم حساب آگاهی ندارد و یا اعتقادی به روز حساب ندارد؛ چرا که در عنوان این نامه هیچ نشانه ای از (حسبه لله) رضایت خداوند وجود ندارد.

نکات و معانی:

دیوان: دفتر حساب، دفتری که نام مستمری گیران لشکری و کشوری در آن نوشته می‌شد.

صاحب دیوان: متصدی و مسئول حساب و کتاب دربار.

ایهام: حساب ندانستن: ۱. از علم حساب آگاهی نداشتن،۲. اعتقادی به روز حساب نداشتن.

طغرا: طُغرا (یا طُغْری) نوعی از خوشنویسی پیچیده‌است که به وسیله آن لقب‌ها و نام سلطان یا امیری و یا عالمی را برسر فرمان او می‌نوشتند مانند «السلطان الاعظم الاعدل جلال الدین اکبر پادشاه غازی». این خط خاص به عنوان امضاء برای سلطان‌ها در خاورمیانه و به‌ویژه برای سلاطین عثمانی بکار می‌رفته‌است و در برخی مناطق آسیا مهرهای مشابه نیز دیده شده‌است.

در متون مالی و اوراق مثبته اقتصادی، به معنی اصله یا فقره و به عنوان واحد شمارش چک و برات نیز استفاده می شود؛ البته در اینجا به معنی مطلق حکم و فرمان است.

حسبه لله: برای رضای خدا. این عبارت معمولا در بالای سر احکام و نامه‌ها نوشته می‌شد.

بیت هفتم:

معنای بیت هفتم:

هر کس دوست دارد بیاید و هر مطلبی که دوست دارد بیان کند؛ چرا که در این درگاه هیچگونه تکبر و غرور و هیچگونه پرده‌دار و دربانی وجود ندارد.

نکات و معانی:

کبر: تکبر.

ناز: نخوت و بی‌توجهی.

حاجب: پرده­دار.

درگاه: پیشگاه، حضرت، آستانه.

بیت هشتم:

معنای بیت هشتم:

تنها انسان‌های یکرنگ و پاک دل می‌توانند وارد میخانه شوند؛ انسان‌های خود فروش و کسانی که تنها به فکر اظهار خود هستند حتی نمی‌توانند وارد محله‌ی می‌­فروشان شوند.

نکات و معانی:

یکرنگ: صاف و پاکدل.

خودفروش: متکبر و خودپرست؛ کنایه از زاهدان خودنما و مغرور.

کوی: محله.

بیت نهم:

معنای بیت نهم:

هر عیب و ایرادی وجود دارد به خاطر قامت ناسازگار و نامتناسب ماست؛ وگرنه آنچه تو به ما بخشیده‌ای مناسب با هر قامتی هست و برای هیچ­کس نامتناسب نیست.

نکات و معانی:

ناساز: نامتناسب و ناهماهنگ.

تشریف: جامه و یا خلعتی که بزرگی به کسی هدیه دهد، در اینجا کنایه از هر چیزی که از طرف خداوند به انسان عطا شده است.

بالا: قد و قامت.

ایهام تضاد: بالا:۱. قد و قامت،۲. بلند؛ که با کوتاه در تضاد است.

تناسب: قامت، اندام، بالا.

بیت دهم:

معنای بیت دهم:

من بنده و غلام پیر خرابات هستم، چرا که لطف و محبتش همیشگی و پایدار است؛ وگرنه لطف و محبت شیخ و زاهدموقتی و ناپایدار است.

نکات و معانی:

نکته: نکته قابل توجه در تاین بیت حافظ تأکید اوست بر ثبات حال؛ از این‌روست که حضرت حافظ خود را بنده پیرخرابات می‌داند چرا که معتقد است لطف و محبت وی همیشگی و پایدار است.

بیت یازدهم:

معنای بیت یازدهم:

حافظ به خاطر اینکه همتی بلند و رفیع دارد بر بالای مجلس نمی‌نشیند؛ زیرا عاشق سرمست و خود را اسیر مال و جاه دنیوی نمی‌کند.

نکات و معانی:

صدر: بالای مجلس.

عالی مشرب: آنکه طبعی بالا دارد، بلند همت.

دُرد: ته مانده شراب.

دُردی کش: آنکه دُرد شراب را سر می‌کشد؛ سیاه مست.

در بند چیزی بودن: اسیر و گرفتار آن بودن.

تضاد: تضادی عجیب و پنهان حافظ بین معنای کلمات صدر، عالی و دُرد برقرار کرده است؛ آنگونه که پیشتر گفته شد دُرد به معنای ته مانده شراب است که با کلمات صدر و عالی تضاد برقرار می‌کند.

نکته: حافظ، رندانه، کنایه و تعریضی به شاه دربار می‌زند، چرا که صدر نشین مجلس قاعدتا شاه است از این رو حافظ او را دون همت و اسیر جاه و مال دنیوی می‌نامد.

شگفتا حافظ!!!!!