هر که سودای تو دارد چه غم از هر که جهانش

بیت نخست:

معنای بیت نخست:

هر کس عاشق توست دیگر هیچ اعتنایی به جهانیان ندارد، و آنکس که به تو نگاه می­‌کند هیچ ترس و اندوهی از دیگران ندارد.

نکات و آرایه‌­ها:

سودا: خیال.

نگران: ایهام تناسب؛ ۱. نگریستن، ۲. بیمناک.

جناس: نگران ، دگران.

تناسب: سودا، غم، اندیشه و بیم.

بیت دوم:

معنای بیت دوم:

آن کسی عاشق تو می­‌شود که در بند و اندیشه خود نباشد، و آن کسی به راستی قصد وصال تو را دارد که ترس از دست دادن جانش را نداشته باشد.

نکات و آرایه­‌ها:

پی چیزی گرفتن: به دنبال چیزی رفتن.

سر چیزی داشتن: به فکر آن بودن، تصمیم آن را داشتن.

تضاد: گیرد، نگیرد.

تضاد: تو، خویش.

تضاد: دارد، ندارد.

تضاد: پی، سر.

بیت سوم:

معنای بیت سوم:

هر عاشقی که جور و عتاب معشوق را تحمل نکند، او را عاشق واقعی به حساب نیاور، و هر کس در عشق مورد سرزنش قرار نگیرد  او را مرد به حساب نیاور.

نکات و آرایه­‌ها:

ملامت: سرزنش.

ملامت کشیدن: تحمل سرزنش.

تناسب: تحمل، “کشیدن” در ملامت نکشد.

تناسب: مگو، مخوان.

بیت چهارم:

معنای بیت چهارم:

وقتی دل انسان عاشق شد و زمام اختیارش همچون حیوانی سرکش از دستت خارج شد، حتی اگر تمام شهر را دنبالش بدوی باز نخواهی توانست او را کنترل کنی.

نکات و آرایه­‌ها:

از دست به در شدن دل: کنایه از عاشق شدن.

مَثَل: مانند.

کُرِّه توسن:  حیوان سرکش.

عنان: افسار، زمام.

تضاد: به در شدن، باز گرفتن.

بیت پنجم:

معنای بیت پنجم:

دلداده­‌ی راستین، با جور و عتاب از معشوق خود دست نخواهد کشید، حتی اگر تیر و سرنیزه­ای به او بزنی، او کمترین واکنشی، انجام نخواهد داد.

نکات و آرایه­‌ها:

جفا: ظلم و ستم.

قفا: پس گردنی.

جناس: جفا و قفا.

جناس: عاشق، صادق.

مژه بر هم زدن: کنایه از انجام کمترین کار.

سنان: سر نیزه.

بیت ششم:

معنای بیت ششم:

اگر تو ناگهان بر آن کس که بر خاک آرامگاه خود خوابیده است گذر کنی، جای شگفتی است اگر او دوباره جان نگیرد و زنده نشود.

نکات و آرایه‌­ها:

لحد: آرمگاه، مزار.

خفته خاک لحد: کنایه از مرده.

تضاد: خفته، روان.

بیت هفتم:

معنای بیت هفتم:

باغ از قامت بلند و زیبای تو خجالت خواهد کشید، چرا که در همه عمر چنین سرو روانی در باغ خود نداشته و ندیده است.

نکات و آرایه‌­ها:

چمن: مجاز از باغ.

تناسب: چمن، سرو.

جناس: چمن، چنین.

بیت هشتم:

معنای بیت هشتم:

با خودم می­‌گفتم: که با صبر و شکیبایی از عشقت که همچون گردابی است، بیرون خواهم آمد، اما حال که خوب دقت می­‌کنم می‌بینم که عشقت، دریایی است که ساحل آن پیدا نیست.

نکات و آرایه­‌ها:

ورطه: گرداب، غرقاب، هلاکت‌­گاه.

ورطه عشق: اضافه تشبیهی.

دریا: استعاره از عشق.

تناسب: ورطه، دریا، کران.

بیت نهم:

معنای بیت نهم:

عهد و پیمانی که ما با تو بسته­‌ایم، عهد و پیمانی نیست که دچار تغییر و دگرگونی شود، پیمان ما بوستانی است که هرگز دچار آفت نمی‌­شود و هرگز زوال پیدا نمی­‌کند.

نکات و آرایه­‌ها:

تَغَیُّر: دگرگونی.

نزدن باد خزان: کنایه از دچار زوال و آفت نشدن.

بیت دهم:

معنای بیت دهم:

آیا چه گناهی مرتکب شده‌­ام که تا آن را دیدی، پیوند خود را از ما بریدی، کار درستی نیست که بنده‌­ای را بدون هیچ جرم و اشتباهی برانی و از خود طرد کنی.

نکات و آرایه ­ها:

تعلق: وابستگی، پیوند.

تضاد: خطا، صواب.

تناسب: گنه، جرم.

بیت یازدهم:

معنای بیت یازدهم:

فریاد سعدی، به هر کس در این عالم برسد، تأیید خواهد کرد که این همه فریاد به خاطر درد عشق است.

نکات و آرایه‌­ها:

تصدیق کردن: تأیید کردن.

تناسب: ناله، فغان.

بیت دوازدهم:

معنای بیت دوازدهم:

اگر افلاطون حکیم و دانشمند، عشق را بیماری تشخیص دهد و بخواهد آن را پنهان کند، سرانجام روزی راز نهانش آشکار خواهد گشت.

نکات و آرایه‌­ها:

افلاطون: یکی از فیلسوفان بزرگ یونان و آتن در عصر کلاسیک یونان است. بسیاری او را بزرگ‍ترین فیلسوف تاریخ می‌دانند، او در کنار استادش سقراط و شاگردش، ارسطو، یکی از سه فیلسوف بزرگ یونان باستان است.

حکیمی: فرزانگی.

مرض عشق: اضافه تشبیهی.

پرده افتادن: آشکار شدن.

تناسب: حکیم، مرض.

تناسب: پوشیدن، پرده. تناسب: پوشیدن، راز نهان.