رنـگ رخسـاره خبــر می‌دهـد از حــال نهانم

بیت نخست:

سخن عشق: اضافه اقترانی؛ سخنی که از سر عشق و یا نشان دهنده‌ی عشق باشد.

رنگ رخساره خبر می‌دهد از حال نهانم: این مصراع چنان مورد استقبال قرار گرفته است که تبدیل به ضرب المثل شده است، البته ناگفته نماند که شکل‌های دیگر این گفتار نیز رایج است.

معنای بیت نخست:

من بدون آنکه از عشق تو سخنی بگویم ( همه کس عاشق بودن مرا درک می­کنند) زیرا رنگ چهره‌ی من به گونه‌­ای هست که از حال و درون من خبر می‌دهد.

بیت دوم:

نالیدن: فریاد از سر غم و اندوه سر دادن.

عیان: آشکار، واضح.

تکرار: گویم.

سجع: گویَم، بنالَم، حالَم، گویَم، بیانَم.

سجع: عیان و بیان.

عیان است چه حاجت به بیانم: این مصراع نیز همچون مصراع دوم بیت اول تبدیل به ضرب المثل شده است.

معنای بیت دوم:

گاه با خود چنین فکر می‌کنم که به خاطر داشتن چنین احوال پریشانی ناله سر دهم (تا شاید معشوق از حال و روز من با خبر شود) اما باز به خود می‌گویم که حال و روز من آشکار است و نیازی به بیان آن نیست.

بیت سوم:

عقبی: آخرت.

گوشه خاطر: کوچکترین توجه.

به دیدار تو شغل است: به دیدن تو مشغول هستم، سرگرم دیدار تو هستم.

فَراغ: آسودگی.

دو جهان: دنیی و عقبی.

معنای بیت سوم:

از هنگامی که مشغول و سرگرم دیدن تو هستم سرسوزنی یه دنیا و آخرت توجه ندارم، و از هر دو جهان فارغ و رها گشته‌ام.

بیت چهارم:

معنای بیت چهارم:

اگر چنان مقرر شده است که روزی من بیچاره و گدا، به در خانه‌ی کسی غیر از تو بروم همین حالا مرا از درگاه خود دور کن.

بیت پنجم:

روان: جان.

از کمند رهیدن: فرار کردن، گریختن.

تکرار: اندیشه.

معنای بیت پنجم:

من مدام در این فکر و اندیشه هستم که جان خود را تقدیم تو کنم و هرگز به این فکر نکرده‌­ام که خود را از دست تو نجات بخشم.

بیت ششم:

تلمیح: تلمیح به داستان شیرین و فرهاد.

تکرار: زمان.

معنای بیت ششم:

 اگر تو در حال حاضر شیرین روزگار و شاه خوبرویان هستی، نظر و عنایتی نیز به من داشته باش؛ چرا که من از شدت عشق به تو تبدیل به فرهاد روزگار شده‌ام.

بیت هفتم:

جناس: غربت، قربت.

غربت: بیگانگی.

قربت: نزدیکی.

تضاد: غربت و قربت.

دل نهادن: مصمم شدن.

معنای بیت هفتم:

نه من تاب و توان تحمل دوری از تو را دارم و نه تو میلی به نزدیک شدن به مرا داری، بنابراین تصمیم به صبوری و شکیبایی گرفته‌ام؛ چرا که جز این راه چاره­‌ای دیگر ندارم.

بیت هشتم:

تکرار: نرسم و نرسد.

کار به جان رسیدن: کنایه از نزدیک به هلاکت رسیدن، نزدیک به مرگ شدن. شدت عجز و ناتوانی.

معنای بیت هشتم:

از همان روزی که قدم در راه عشق تو گذاشتم با خود گفتم: تا به مرگ نرسم، محال است که به وصال او برسم.

بیت نهم:

دُرّ: مروارید.

چکیدن دُرّ از دیده: گریستن، اشک ریختن.

لعل: سنگی سرخ و گرانبها.

لب لعل: اضافه تشبیهی؛ لب از لحاظ سرخی و ارزشمندی به لعل تشبیه شده است.

تکرار: چکیدن دُرّ اول و آخر بیت.

تکرار: دیده و نگه.

دُرّ چکاندن در آخر مصراع دوم: کنایه از سخنان و شعرهای گرانبها و ارزشمند گفتن.

معنای بیت نهم:

به یاد لب سرخگونت بسیار اشک خونین از چشمان خود می‌­ریزم، نگاه و عنایتی به من داشته باش تا ببینی چگونه زبانم کلمات مروارید مانند به پای تو نثار می‌کند.

بیت دهم:

نکته: استفاده فراوان از فعل و بیان جمله‌های کوتاه یکی از شگردها و نبوغ‌های سعدی است که زبان و گفتارش را کوتاه و پر مغز می‌گرداند، به عنوان مثال در همین بیت سعدی از ۵ فعل استفاده کرده است.

نکته: اگر چه این بیت، بیت آخر غزل سعدی است اما از این جهت که می‌خواهد شور و شوق خود را در وصف معشوق بیان کند، گفتار خود را تا اینجا نیمه می­انگارد و تکمیل آن را تا آخر عمر به حساب می‌آورد.

معنای بیت دهم:

شعر خود را که هنوز کامل نشده است و نیمه راه است به پایان می‌رسانم؛ چرا که هر چند نگاه و بررسی می­کنم می­بینم که اگر تا آخر عمر نیز مشغول سُرایش شعر در وصف و مدح تو باشم باز نیز مدح و وصف تو را به پایان نمی‌توانم برسانم.