بیت نخست:
رند: شخصی گه در ظاهر انسان بدکار و قابل ملامت باشد اما در باطن انسانی نیک باشد. جهت مشاهده معنای کامل کلمه رند در نظر حافظ به اینجا مراجعه فرمایید.
زاهد: انسان پارسا و پرهیزگار.
پاکیزه سرشت: دارای سرشت و باطن پاک.
مصراع دوم اشاره به آیه ی قرآنی: وَلَا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ.
نکته: طنز بیت در این است که حافظ زاهد را نصیحت میکند؛ قاعدتا زاهد باید دیگران را نصیحت کند، حافظ با یادآوری آیهای از قرآن ره و رسم دینداری را به او میآموزد.
نکته: حافظ در قائل شدن صفت پاکیزه سرشت برای زاهد نیز طنز و طعنهای به کار برده است؛ چرا که حافظ معمولا نگاهی مثبت به زاهد در دیوان خویش ندارد.
معنای بیت نخست:
ای زاهد و پارسای پاکیزه نهاد، دنبال عیب گیری از انسان های رند و قلندر نباش، چرا که خطا و گناه دیگران را به پای تو نمینویسند.
بیت دوم:
تو برو خود را باش: سرت به کار خودت باشد، به فکر عاقبت خودت باش.
درود: درو کردن، برداشت کردن.
نکته: مصراع دوم تبدیل به ضرب المثل شده است.
معنای بیت دوم:
حافظ در ادامهی بیت قبل بیان میکند: ای زاهد من اگر انسان نیک و یا بدی هستم، تو برو به فکر خودت باش؛ زیرا در پایان هر کسی آن چیزی را که کاشته است برداشت میکند.
بیت سوم:
کِنِشت: به عبادتگاه یهودیان گفته میشود، اما به طور کلی به عبادتگاه کافران نیز گفته میشده است.
نکته: در عرفان اسلامی بنا بر وسعت مشربی که وجود دارد خداوند را در همه جا میبینند و او را مختص جایگاه و مکان خاصی نمیدانند.
معنای بیت سوم:
همهی افراد مشتاق رسیدن به یار هستند چه انسان هشیار و چه انسان مست، همهی دنیا نیز منزل و مأوای عشق است چه مسجد و چه کنشت. به قول حافظ: هر جا که هست پرتوی روی حبیب هست.
بیت چهارم:
مدعی: انسان پرادعا، دروغگو، کسی که تنها ادعا میکند.
سر و خشت: در جایی و محلی گفته میشود که شخص را سخنی گویند یا از روی مهربانی نصیحتی نمایند، او نشنود.(لغت نامه دهخدا) شبیه آنچه امروز گفته میشود خاک بر سرت.
معنای بیت چهارم:
من سر خود را به نشانه تسلیم و رضایت بر خاک در میکدهها فرود میآورم، اگر انسان پر ادعایی این سخن مرا فهم نمیکند به او بگو: خاک عالم بر سرت.
بیت پنجم:
لطف ازل: لطف و مهربانی خداوند در ابتدای آفرینش.
سابقه لطف ازل: سابقه لطف ازل میتواند اشاره به آیه قرآن إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنَىٰ أُولَٰئِکَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ باشد.
نکته: اگر این ابیات را در ادامه خطاب حافظ به زاهد فرض کنیم طنز ابیات چند برابر میشود چرا که حافظ به شیوهای دارد تمام آموزههای دینی را به زاهد میآموزاند.
معنای بیت پنجم:
ای زاهد مرا از لطف و عنایت ازلی خداوند ناامید نکن؛ چرا که تو و هیچکس نمیداند که در پشت پرده غیب چه کسی نیک و پاکیزه هست و چه کسی بد و ناپسند درگاه الهی.
بیت ششم:
اضافه تشبیهی: پرده تقوا؛ تقوا و پرهیزگاری به پردهای تشبیه شده است.
پدر: در اینجا مراد حضرت آدم، ابوالبشر است.
به در افتادن: بیرون افتادن.
تلمیح: اشاره به داستان رانده شدن آدم از بهشت به علت خوردن میوه ممنوعه.
از دست بِهِشت: از دست رها کردن. از مصدر هشتن.
جناس: بهشت و بِهِشت.
معنای بیت ششم:
تنها من از تقوا و پاکدامنی بیرون نیفتادم؛ پدرم آدم ابوالبشر نیز بهشت جاویدان را رها کرد و از آن بیرون آمد.
بیت هفتم:
اجل: مرگ.
یک سر: یک راست.
کوی: محله.
خرابات: اصطلاحی عرفانیست که معنایی چون شرابخانه، عبادتگاه، و ویرانه را دربردارد.
معنای بیت هفتم:
ای حافظ، تویی که تمام عمر در خرابات به سر بردهای اگر روز مرگ نیز در آنجا جام شرابی به دست آوری و مست از این دنیا بروی، از همان جا مستقیم تو را وارد بهشت میکنند.