عیب رندان مکن

بیت نخست:

رند: شخصی گه در ظاهر انسان بدکار و قابل ملامت باشد اما در باطن انسانی نیک باشد. جهت مشاهده معنای کامل کلمه رند در نظر حافظ به اینجا مراجعه فرمایید.

زاهد: انسان پارسا و پرهیزگار.

پاکیزه سرشت: دارای سرشت و باطن پاک.

مصراع دوم اشاره به آیه ی قرآنی:  وَلَا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ.

نکته: طنز بیت در این است که حافظ زاهد را نصیحت می‌کند؛ قاعدتا زاهد باید دیگران را نصیحت کند، حافظ با یادآوری آیه‌ای از قرآن ره و رسم دینداری را به او می‌­آموزد.

نکته: حافظ در قائل شدن صفت پاکیزه سرشت برای زاهد نیز طنز و طعنه‌­ای به کار برده است؛ چرا که حافظ معمولا نگاهی مثبت به زاهد در دیوان خویش ندارد.

معنای بیت نخست:

ای زاهد و پارسای پاکیزه نهاد، دنبال عیب گیری از انسان های رند و قلندر نباش، چرا که خطا و گناه دیگران را به پای تو نمی‌­نویسند.

بیت دوم:

تو برو خود را باش: سرت به کار خودت باشد، به فکر عاقبت خودت باش.

درود: درو کردن، برداشت کردن.

نکته: مصراع دوم تبدیل به ضرب المثل شده است.

معنای بیت دوم:

حافظ در ادامه‌ی بیت قبل بیان می­کند: ای زاهد من اگر انسان نیک و یا بدی هستم، تو برو به فکر خودت باش؛ زیرا در پایان هر کسی آن چیزی را که کاشته است برداشت می‌کند.

بیت سوم:

کِنِشت: به عبادتگاه یهودیان گفته می‌شود، اما به طور کلی به عبادتگاه کافران نیز گفته می‌شده است.

نکته: در عرفان اسلامی بنا بر وسعت مشربی که وجود دارد خداوند را در همه جا می‌بینند و او را مختص جایگاه و مکان خاصی نمی­دانند.

معنای بیت سوم:

همه‌ی افراد مشتاق رسیدن به یار هستند چه انسان هشیار و چه انسان مست، همه‌­ی دنیا نیز منزل و مأوای عشق است چه مسجد و چه کنشت. به قول حافظ: هر جا که هست پرتوی روی حبیب هست.

بیت چهارم:

مدعی: انسان پرادعا، دروغگو، کسی که تنها ادعا می­کند.

سر و خشت: در جایی و محلی گفته می‌شود که شخص را سخنی گویند یا از روی مهربانی نصیحتی نمایند، او نشنود.(لغت نامه دهخدا) شبیه آنچه امروز گفته می‌­شود خاک بر سرت.

معنای بیت چهارم:

من سر خود را به نشانه تسلیم و رضایت بر خاک در میکده­‌ها فرود می‌آورم، اگر انسان پر ادعایی این سخن مرا فهم نمی‌کند به او بگو: خاک عالم بر سرت.

بیت پنجم:

لطف ازل: لطف و مهربانی خداوند در ابتدای آفرینش.

سابقه لطف ازل: سابقه لطف ازل می­تواند اشاره به آیه­ قرآن إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنَىٰ أُولَٰئِکَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ باشد.

نکته: اگر این ابیات را در ادامه خطاب حافظ به زاهد فرض کنیم طنز ابیات چند برابر می‌­شود چرا که حافظ به شیوه‌­ای دارد تمام آموزه­های دینی را به زاهد می‌آموزاند.

معنای بیت پنجم:

ای زاهد مرا از لطف و عنایت ازلی خداوند ناامید نکن؛ چرا که تو و هیچ­کس نمی‌داند که در پشت پرده غیب چه کسی نیک و پاکیزه هست و چه کسی بد و ناپسند درگاه الهی.

بیت ششم:

اضافه تشبیهی: پرده تقوا؛ تقوا و پرهیزگاری به پرده­ای تشبیه شده است.

پدر: در اینجا مراد حضرت آدم، ابوالبشر است.

به در افتادن: بیرون افتادن.

تلمیح: اشاره به داستان رانده شدن آدم از بهشت به علت خوردن میوه ممنوعه.

از دست بِهِشت: از دست رها کردن. از مصدر هشتن.

جناس: بهشت و بِهِشت.

معنای بیت ششم:

تنها من از تقوا و پاکدامنی بیرون نیفتادم؛ پدرم آدم ابوالبشر نیز بهشت جاویدان را رها کرد و از آن بیرون آمد.

بیت هفتم:

اجل: مرگ.

یک سر: یک راست.

کوی: محله.

خرابات: اصطلاحی عرفانی‌ست که معنایی چون شراب‌خانه، عبادت‌گاه، و ویرانه را دربردارد.

معنای بیت هفتم:

ای حافظ، تویی که تمام عمر در خرابات به سر برده‌ای اگر روز مرگ نیز در آنجا جام شرابی به دست آوری و مست از این دنیا بروی، از همان جا مستقیم تو را وارد بهشت می‌کنند.