بیت نخست:
معنای بیت نخست:
انسان خام برای اینکه با تجربه و کارآزموده شود باید سفرهای (جسمی و روحی) بسیار انجام دهد؛ انسانهای پرهیزگار نیز تا جامی از بادهی عشق و معرفت ننوشند، خالص و زلال نخواهند شد.
نکات و آرایهها:
تضاد:پخته، خام.
جناس: خامی، جامی.
جناس: صوفی، صافی.
بیت دوم:
معنای بیت دوم:
برای هر کس سرنوشتی تعیین شده است و سرانجامی رقم خورده است، حال میخواهد پیری عابد و زاهد باشد و یا رندی ساکن خرابات.
نکات و آرایهها:
پیر مناجات: عابد، زاهد.
رند خراباتی: مقابل پیر مناجات: شخص لاابالی و بیقید و بند.
قلم رفتن بر کسی: مقدر شدن سرنوشت.
بیت سوم:
معنای بیت سوم:
فردای قیامت که دیوان پاداش و کیفر برپا میشود، مردم به اعمال و کردار خود امید دارند اما من به لطف و بخشش خداوند.
نکات و آرایهها:
فردا: قیامت.
دیوان جزا: دیوان پاداش و حسابرسی.
گوش به چیزی داشتن: منتظر چیزی بودن.
اِنعام: داد و دهش.
بیت چهارم:
معنای بیت چهارم:
ای بلبل اگر قصد فریاد کشیدن و نالیدن داری، من همراه و همآوای تو هستم؛ چرا که تو دلباختهی گلی هستی من نیز شیفتهی معشوقی زیبا اندام.
نکات و آرایهها:
همآواز: همراه، همانگ.
گلاندام: معشوق.
تکرار: عشق.
تکرار: گل.
بیت پنجم:
معنای بیت پنجم:
کسانی که از دیدن معشوقی بالا بلند همچون سرو، بر روی پشتبام محروم بودهاند، دیدن سروِ لبجو آنان را به شگفتی وا میدارد و میگویند: چه زیباست!
نکات و آرایهها:
سرو لب بام: استعاره از معشوق.
جناس: سرو.
بیت ششم:
معنای بیت ششم:
روزی خواهی دید که جسم من فدای سر کویش شده است، این عید فدا شدن من برای معشوق اتفاق نمیافتد مگر هر روز!
نکات و آرایهها:
تناسب: عید، قربان.
مترادف: روزی، ایامی.
بیت هفتم:
معنای بیت هفتم:
ای محبوبی که در دل زخم خورده و دردمند من هستی، و ای محبوبی که مهر و محبت من به تو همچون روان در جسم من است، دستِکم از عاشق دعاگوی خود حتی شده با سخن ناسزایی یادی کن.
نکات و آرایهها:
ریش: زخمی.
بیت هشتم:
معنای بیت هشتم:
امید است که روزی خودِ تو از حال ما جویا شوی، و گرنه محال است که کسی از طرف ما به تو پیغامی برساند.
نکات و آرایهها:
باشد که: امید است که.
خبر پرسیدن: جویای احوال شدن.
هیهات: دور است، محال است.
تناسب: خبر، پیغام.
بیت نهم:
معنای بیت نهم:
هر چند شب انتظار مشتاقان و دلسپردگان تاریک و طاقتفرساست اما هرگز نباید از طلوع بامداد وصال و یا نمود روشنایی از فراز بام، نومید و مأیوس شد.
نکات و آرایهها:
ایهام: روشنی بام؛۱. طلوع بامداد، ۲. روشنایی پشت بام.
بیت دهم:
معنای بیت دهم:
سعدی! در ساحل دریا هرگز نخواهی توانست مروارید صید کنی، اگر به دنبال رسیدن به آرزوی خود هستی باید با خطرهای بزرگ مواجه شوی.
نکات و آرایهها:
دردانه: مروارید.
جناس: کام.
کام نهنگان: استعاره از مواجهه شدن با خطرهای بزرگ.