سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی

بیت نخست:

معنای بیت نخست:

گویی امشب آفتاب تصمیمی برای طلوع کردن ندارد، چه اندیشه­‌ها و خیالاتی از ذهن من گذشت، اما خوابی به سراغم نیامد.

نکات و معانی:

سر چیزی داشتن: اراده و قصد کاری یا چیزی داشتن.

برآمدن آفتاب: طلوع آفتاب.

تضاد: آفتاب و شب، گذر کردن و گذر نکردن.

تناسب: شب، خیال، خواب.

بیت دوم:

معنای بیت دوم:

ای صبح چرا درنگ کردی و طلوع نکردی؟ جان من به لب رسید و تو گناه کردی، چرا که نگذاشتی اذان گویان آمدن صبح را بشارت دهند.

نکات و معانی:

دیر ماندن: درنگ کردن.

برآمدن جان: به لب رسیدن جان، بی­تاب و بی­قرار شدن.

بزه: گناه.

مؤذن: اذان گو.

تضاد: بزه و ثواب.

بیت سوم:

معنای بیت سوم:

گویی نفس خروس گرفته است و بند آمده است چرا که نتوانست لحظه­‌ای بخواند، گویی تمام پرندگان خوش صوت از بین رفته‌­اند و تنها کلاغ به جا مانده است.

نکات و معانی:

نفس گرفتن: بند آمدن نفس.

نوبتی: یک نوبت، یک مرتبه.

غُراب: کلاغ.

نکته: خروس و بلبل را می­توان استعاره از کسانی که دانست که پیام آور زیبایی و شادی هستند در برابر غُراب که استعاره از کسانی است که پیام آور غم و اندوه هستند.

بیت چهارم:

معنای بیت چهارم:

آیا می­دانی چرا نسیم عطرآگین و خوشبوی صبح را دوست دارم؟ همانند لحظه‌­ای است که معشوق پرده از صورت کنار می­زند و چهره­‌ی درخشانش آشکار می­‌گردد.

نکات و معانی:

نفحات: نسیم خوش، جمع نفحه.

جناس: دوست، دوست.

جناس: روی، روی.

نقاب: روبند.

برافکندن نقاب: آشکار کردن چهره.

ایهام تناسب: روی؛۱ . به چه دلیل، ۲. صورت.

بیت پنجم:

معنای بیت پنجم:

سر من از خدا می­‌خواهد که روزی خود را فدای قدم یار کند و وجود خود را نثار پای او گرداند، چراکه در آب مردن بهتر است از اینکه آدمی در آرزوی رسیدن به آب بمیرد.

نکات و معانی:

تضاد و تناسب: سر و پای.

سر به پا افتادن: کنایه از نثار کردن جان.

بیت ششم:

معنای بیت ششم:

دل من قدرت آن را ندارد که بتواند غم عشق او را تحمل کند و در برابر غم عشق او صبور باشد، چگونه امکان دارد مگسی بتواند عقابی را شکست دهد؟

نکات و معانی:

مرد چیزی بودن: از عهده­‌ی آن برآمدن، حریف آن بودن.

مصراع اول مشبه، مصراع دوم مشبه به.

بیت هفتم:

معنای بیت هفتم:

هر چند گناه­کارم اما آن اندازه گناه­کار نیستم که جهت عقوبت مرا به دشمن واگذار کنی، اگر قصد عذاب کردن مرا داری، با دستان خویش مرا عذاب کن.

بیت هشتم:

معنای بیت هشتم:

ای دوست جای شگفتی است که دل سنگ تو با گریه­‌های سعدی نرم و مهربان نشود، چرا که آب چشمان سعدی چنان فراوان است که آسیابی را به حرکت وا می­‌دارد.

نکات و معانی:

آب چشم: اشک.

تضاد: نگردد و بگردد.

تناسب: سنگ و آسیاب و آب.

بیت نهم:

معنای بیت نهم:

ای عاشقِ نیازمندِ بیچاره، اینجا را رها کن و سراغ در دیگری برو، زیرا هزار بار درخواست کردی و پاسخی داده نشد!