چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست

بی‌شک یکی از درخشان‌ترین و زیباترین غزل‌های حافظ، غزل یاد شده است؛ مخصوصا اگر آن را با صدای استاد شجریان در آلبوم رندان مست گوش داده باشید، استاد حق مطلب در مورد این شعر خواجه را به زیبایی هرچه تمام‌تر بیان کرده‌اند؛ بارها این غزل را خوانده‌­ام مگر می‌شود غزلی پر مفهوم‌تر و زیباتر از این گفت؟!! با هر بیتش و حتی با تک تک مصراع‌هایش می‌توان سال‌ها زندگی کرد؛

ندای عشق تو دیشب در اندرون دادند…

بیت نخست:

معنای بیت نخست:

وقتی کلام و اندیشه‌ی عاشقان و عارفان را می‌شنوی مگو که سخن و اندیشه‌­ای اشتباه است؛ در واقع خطا و اشتباه اصلی اینجاست که تو هنوز سخن و اندیشه‌ی  درست را تشخیص نداده‌­ای.

نکات و معانی:

سخن: کلام، اندیشه.

اهل دل: عاشقان، عارفان.

بیت دوم:

معنای بیت دوم:

چنان شور و فتنه‌های عجیب و شگفتی در سرم وجود دارد که حاضر نیستم تسلیم نعمت­‌های این­ جهانی و آن­ جهانی شوم.

نکات و معانی:

فرو آمدن سر: کنایه از تسلیم شدن.

دنیی و عقبی: دنیا و آخرت.

تبارک الله: شگفتا.

فتنه: آشوب و غوغا.

تکرار: سر.

بیت سوم:

معنای بیت سوم:

نمی‌دانم در وجود من دل‌خسته چه کسی هست، چرا که باوجود خاموش بودن من او هنوز مشغول بانگ و فریاد و جوش و خروش است.

نکات و معانی:

انرون: باطن، دل، ضمیر.

تضاد: خموش و فغان و غوغا.

نکته: در ذهن و باور قدما این اعتقاد وجود داشت که شاعر در سرودن شعر هیچ‌گونه اختیار و اراده‌­ای ندارد بلکه نیرویی درونی او را به سرودن شعر وا می‌­دارد؛ اعراب جاهلی باور داشتند جن و یا پری در درون آنها به آنها شعر تلقین می‌کنند و آن را تابعه می‌نامیدند.

بیت چهارم:

معنای بیت چهارم:

راز دلم آشکار و من رسوا گشتم و یا دل من آهنگ و نغمه‌ی حقیقی خود را فراموش کرد؛ هان ای مطرب کجایی؟ فریاد کن چرا که از نغمه توست که حال و کار ما به سامان می‌رسد.

نکات و معانی:

از پرده شدن دل: ایهام دارد؛ ۱. رسوا گشتن، ۲. از نغمه و آهنگ به هنجار خود خارج شدن.

بنال: فریاد سر دادن.

هان: شبه جمله؛ هش­دار، مراقب باش.

به نوا: به سامان.

جناس: پرده.

ایهام تناسب: پرده و مطرب.

بیت پنجم:

معنای بیت پنجم:

من هرگز به به دنیا و وابستگی‌های آن هیچ­گونه توجه‌­ای نداشتم، اما چهره‌ی زیبای تو این دنیا را برای من زیبا و مطلوب جلوه داده است.

نکات و معانی:

کار جهان: امور دنیا.

التفات: توجه.

رخ: چهره.

خوشش آراست: او را زیبا و خوش آراست.

بیت ششم:

معنای بیت ششم:

به سبب وجود خیالات فراوانی که دل من آرزو به وجود می‌آورد، نتوانسته‌­ام بخوابم؛ گرفتار خمار وحشتناکی به اندازه صد شب هستم، شراب­خانه کجاست؟ تا این خمار را اندکی فرو بنشانم.

نکات و معانی:

خیال پختن دل: آرزوهای دور و دراز پروراندن.

خمار: سردردی که پس از خوردن شراب پدیدار می­گردد و با نوشیدن جامی دیگر برطرف می‌گردد.

خمار صد شبه: خمار فراوان، بسیار زیاد.

بیت هفتم:

معنای بیت هفتم:

از ریاکاری و تظاهر اهل صومعه چنان آزرده شدم که اشک خونین من فضای صومعه را آلوده ساخته است، اگر برای پاک کردن و تطهیر من مرا با شراب بشویید کار درستی انجام داده‌اید.

نکات و معانی:

بی‌شک یکی از عجیب‌­ترین و زیباترین ایهام‌­هایی  است که تا کنون خوانده‌ام و شنیده‌­ام.

حق به دست شماست: ایهام، ؛ ۱. حق با شماست، ۲. شرابی که در دستان شماست و مرا با آن خواهید شست، خود حق است؛ چرا که این باده دقیقا نقطه مقابل ریاکاری و تظاهر است. ۳. تنی که در دستان شماست و قصد شستنش را دارید خود حق است و حق با اوست.

بیت هشتم:

معنای بیت هشتم:

آتش و حرارتی در دل من است که هرگز خاموش نخواهد شد؛ از همین رو در دیر مغان مرا عزیز و محترم به حساب می‌آورند.

نکات و معانی:

از آن: بدان جهت، بدان خاطر.

دیر مغان: آتشکده و عبادتگاه زرتشتیان؛ مترادف با کوی مغان، سرای مغان، در شعر حافظ دیر مغان نقطه مقابل ریا و تظاهر است.

آتش: استعاره از عشق.

ایهام تناسب: آتش و دیرمغان.

بیت نهم:

معنای بیت نهم:

مطرب چه ساز و نغمه­ای در پشت پرده می­نواخت (مطرب با چه سازی چنین نغمه و آهنگ به هنجاری می­زد) که با وجود اینکه عمر و سالیان زیادی از آن گذشت، هنوز اندیشه­ی من پر از آن آرزوست.

نکات و معانی:

ساز: آلت موسیقی، مجاز از نغمه و آهنگ.

در پرده زدن: ایهام دارد؛ ۱. پشت پرده نواختن، در مجالس معمولا پرده­ای کشیده می‌شد تا نوازندگان در پشت آن می‌‌نشستند تا اهل مجلس راحت‌تر باشند. ۲. بر طبق اصول و هنجار نواختن.

تناسب: ساز، پرده، مطرب.

رفت و هنوز: در نظر بنده نوعی تضاد ملایم و پنهان در معنای این دو کلمه نهفته است. رفتن و سکون.

دِماغ: اندیشه.

هوا: آرزو.

بیت دهم:

معنای بیت دهم:

دیشب بانگی از سر عشق تو در درون من طنین‌انداز شد؛ هنوز بازتاب و انعکاس آن فریاد در تمام فضای سینه‌ی من لبریز است.

نکات و معانی:

اگر چه سرتاسر این غزل شاهکار است اما بنده با این بیت ارتباط دیگری برقرار می­کنم؛ فوق العاده است، شاه بیت است.

ندا: فریاد، بانگ اول.

دیشب: مترادف با دوش و مراد و منظور  روز ازل و ابتدای خلقت است.

صدا: پژواک و بازتاب ندا.

حافظ تصویر شگفتی خلق کرده است؛ گویی فضای سینه‌اش همچون گنبد یا هر چیز دیگری است که فریاد عشقی که خداوند در درون آن طنین‌انداز کرده است،تمام آن فضا را در برگرفته است و بازتاب و پژواک آن هنوز ادامه دارد.